ΝΗΣΙΔΑ ΣΟΥΔΑΣ
Στην είσοδο του κόλπου της Σούδας στέκουν σαν φύλακες δύο ακατοίκητα νησάκια, η νησίδα της Σούδας, στον οποίο έχει δώσει και το όνομά της και ένα ακόμα μικρό νησάκι, ο Λέοντας, σχεδόν στρογγυλό, που βρίσκεται κοντά και που αναφέρεται στους βενετσιάνικους χάρτες ως «νησί των κουνελιών».
Οι Βενετοί αναγνώρισαν την στρατηγική θέση της νησίδας της Σούδας και κατασκεύασαν εκεί ισχυρότατη οχύρωση, τη Φορτέτζα, το 1571 μ.Χ., με αρχιτέκτονα και επιβλέπων των εργασιών, τον μηχανικό οχυρώσεων Latino Orsini.
Το ίδιο έκαναν και σε άλλες δυο Κρητικές νησίδες, την Γραμβούσα Χανίων και την Σπιναλόγκα. Το αποτέλεσμα ήταν, όταν έληξε ο Κρητικός Πόλεμος και έπεσε η Κρήτη στα χέρια των Τούρκων (1669), οι τρεις νησίδες να παραμείνουν στους Βενετούς, ως το 1715 που τις πήραν οι Τούρκοι με συνθήκη.
Η νησίδα είναι συνδεδεμένη με την Κρητική ιστορία και τους αγώνες των Κρητικών για την απελευθέρωσή τους, αφού την περίοδο 1669-1715 οι τρεις νησίδες ήταν καταφύγιο πολλών χριστιανών φυγάδων από την Οθωμανική Κρήτη.
Οι Τούρκοι κράτησαν την νησίδα στην κατοχή τους ως το 1898.
Πάνω στη νησίδα της Σούδας υψώθηκε για πρώτη φορά η ελληνική σημαία, την 1η Φεβρουαρίου του 1913 (πριν την επίσημη ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα).
ΦΡΟΥΡΙΟ ΙΝΤΖΕΔΙΝ
Το φρούριο Ιτζεδίν ήταν το κύριο οχυρωματικό έργο στην είσοδο του κόλπου της Σούδας. Κτίστηκε το 1872 από τον Ρεούφ Πασά στο ύψωμα Καλάμι και πήρε το όνομά του από τον Ιτζεδίν, γιό του Σουλτάνου Αμπντούλ Αζίζ.
Στη συνέχεια χρησιμοποιήθηκε ως χώρος φυλάκισης μέχρι το 1974.
Στα κελιά του, φυλακίστηκαν ισχυρές πολιτικές φυσιογνωμίες των αρχών του 20ου αιώνα, όπως ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ο Θεόδωρος Πάγκαλος, Μανώλη Γλέζος, κ.α., Εκεί, εκτελέστηκαν κάποιοι από τους πρώτους πολιτικούς κρατούμενους.
Το φρούριο έχει χαρακτηριστεί μνημείο πολιτιστικής κληρονομιάς και γίνονται προσπάθειες από την τοπική αυτοδιοίκηση για την αξιοποίηση του.
ΑΡΧΑΙΑ ΑΠΤΕΡΑ
Πάνω σε ένα μικρό οροπέδιο σε ένα ύψωμα απέναντι από τη νησίδα της Σούδας, ήταν κτισμένη η αρχαία πόλη Απτέρα.
‘Ηταν μία από τις σπουδαιότερες πόλεις - κράτη της δυτικής Κρήτης κατά την αρχαιότητα.
Η πόλη Ιδρύθηκε τον 8ο αιώνα π.Χ.. Σύμφωνα με την μυθολογία, στην αρχαία Ελλάδα η Απτέρα, ήταν κέντρο μουσικών τεχνών, όπου και υπήρχε αρχαίος ναός αφιερωμένος στις Μούσες. Μία εκδοχή για την ονοματοδοσία της αναφέρει, ότι στο διαγωνισμό τραγουδιού που διεξήχθη μεταξύ των Μουσών και των Σειρήνων, οι τελευταίες έχασαν, και από την στεναχώρια τους, τους έπεσαν τα φτερά τους στη θάλασσα (εξού και το όνομα Απτέρα = χωρίς φτερά). Τα φτερά σχημάτισαν τα δύο νησάκια, το οποία λόγω του λευκού τους χρώματος από τα φτερά, ονομάστηκαν Λεύκαι (πρόκειται για τη νησίδα της Σούδας και το μικρό νησάκι δίπλα της που ονομάζεται Λέοντας).
Η Απτέρα, ήταν κτισμένη σε ασφαλή και στρατηγικό χώρο, είχε δύο λιμάνια, την Μινώα σημερινό Μαράθι και το λιμάνι της Κισσάμου σημερινές Καλύβες ενώ η εμπορική της κίνηση ήταν τόσο σημαντική ώστε διέθετε δικό της νόμισμα.
Εκτός από την ιδιαίτερη οχύρωσή της, οι ανασκαφές στην πόλη έφεραν στο φως ένα αρχαίο θέατρο, νεκρόπολη, Ρωμαϊκές δεξαμενές και πλήθος αντικειμένων, χαρακτηριστικά ευρήματα των διαδοχικών ιστορικών περιόδων της Κρήτης.
Η πόλη εγκαταλείφθηκε οριστικά τον 7ο αιώνα μ.Χ., αρχικά εξαιτίας ενός ισχυρού σεισμού και στη συνέχεια λόγω των αλλεπάλληλων αραβικών επιδρομών.